Det skulle dei berre ha visst, ungane som bygde snømenn og tumla rundt i akebakken heime i Måløy den triste krigsjula 1941. Snart skulle dei oppleve sitt livs drama, og leggje ut på sitt livs reise. Og om ikkje mange dagane skulle dei på fest med kongen!
Som vi har sett, fekk dei sivile måløyværingane stor merksemd i pressa i vekene etter raidet. Både den kongetru og den tyskkontrollerte pressa insisterte hardnakka på at lokalbefolkninga sympatiserte med «deira part». Asbjørn Barlaup, journalisten som hadde fått den entusiastiske velkomsten av den unge Måløy-jenta som oppdaga det norske flagget på armen hans, understreka at «den norske sivilbefolkninges holdning» gjorde eit stort inntrykk på han under raidet. Folk følgde instruksane om å halde dekning så lenge kampane gjekk føre seg. Dei fekk òg påbod om å avstå frå å hjelpe dei allierte styrkane, om dei ikkje sjølve kunne reise med tilbake til England – naturlegvis for at dei ikkje skulle gjere seg sjølve utsette for tyske represaliar. «De lystret vår ordre, skjønt vi kunne forstå at det holdt hardt.»
Folk som slutta seg til straumen av flyktningar var glade, fordi dei skulle til ein stad der dei kunne puste fritt og ta del i kampen for å frigjere Noreg, skreiv Barlaup, som vidare fortel at han sjekka korleis det stod til med dei norske frivillige frå Måløy under dekk, på ferda tilbake. Folk sat og åt flesk. «Ja detta e ikkje kvardagskost for oss, må du tru, sa en av karene.» Og om kvelden fjerde juledag, då skipet var trygt i hamn, vart dei norske sivile bedne opp til eit lite beger hjå dei britiske offiserane. Dei bad måløyværingane syngje ein kjær julesong, og om offiserane ikkje forstod orda, forstod dei meininga: «De norske kvinner og menn stod der i en tett klynge, i sine tilfeldige arbeidsklær mellom de gulltressede britiske offiserene og sang Deilig er jorden.»
På fest med kongen og ministrane
Norsk Tidend gav dei 77 flyktningane frå Måløy – i aldersspennet frå tre veker til 77 år – ein god del merksemd i vekene som følgde. Fleire avisoppslag om tilstanden der heime var opplagt basert på det avisa fekk fortalt av flyktningane; om den brutale tyske løytnanten som skubba måløyværingar av sykkelen og kravde at offera skulle be om orsaking, om heimlege nazistar som heldt vakt på hamna i Måløy for å hindre at folk gjekk om bord på farty med radio-løyve for å lytte til 19.30-sendingane frå London, og om tyske soldatar som gjekk inn i privathus i Måløy for å sjekke om folk etterlevde forbodet mot norske flagg på juletreet. Raidet var ei forseinka julegåve, men det var den beste julegåva vi kunne få, skal ein mann frå ha sagt til avisa. «Flere har mistet det de eide, men de er villige til å ofre enda mer. Det er den innstillingen man finner hos unge og gamle», slo Norsk Tidend patriotisk fast.
I Storbritannia vart flyktningane frå raida mot Måløy og Lofoten ført saman, og etterkvart tekne til London og installerte på Shaftesbury Hotel i Monmouth Street. Dette hotellet vart teke over av norske styresmakter i november 1941, og var frå starten av enno i dårleg forfatning etter blitzen, den tyske bombinga. Hotellet hadde ein kapasitet på 250 gjestar, men etter raida mot Måløy og Lofoten vart heile 396 personar pressa inn i bygninga, går det fram av Norsk Tidend den 23. mars. Den store pågangen skuldast truleg at ekstra mange norske soldatar nytta høvet til å ta seg ein permisjon i London i etterkant av raida. «Det er mange her som håper at familie og venner er kommet over til Storbritannia etter de to siste raidene. Både Måløy og Lofoten er meget godt representert i hæren, og antallet av søknader om å reise til London på permisjon er steget atskillig i de siste dagene», heitte det i eitt av dei regelmessige soldatbreva frå Skottland, publisert i Norsk Tidend den 17. januar.
Det synest som om det norske eksilmiljøet fann trøyst og inspirasjon i det å høyre norske barnerøyster att, og det vart gjort stas på dei unge flyktningane. Søndag 11. januar 1942 var borna frå Måløy og Lofoten på juletrefest i Sjømannskyrkja i London, med gåveutdeling, brus og kakao. Ungane var begeistra, og foreldra rørt over mottakinga borna hadde fått, skreiv Norsk Tidend. Og dette var berre oppvarminga. For dagen etter hadde kong Haakon invitert til mottaking for alle dei evakuerte frå dei to raida. Mottakinga gjekk føre seg i Grosvenor House, og inkluderte ein julefest for borna, som var midtpunktet for festen. Salen var dekorert med juletre og flagg, og statsminister Nygaardsvold gjorde stor lukke då han sjølv delte ut gåver til ungane. Både kongen og justisminister Terje Wold heldt inspirerande taler. Det var danseoppvisning, tryllekunstar og underhaldning. Blant innslaga var ei vise ein flokk jenter frå Måløy song, «om quislingene og tyskerne, skrevet i Norge», heiter det i avisreferatet to dagar etter mottakinga.
Krevjande møte med storbyen
Men fest, kakao og gåveutdeling kunne ikkje dekke over at norske styremakter var dårleg budd på å handtere denne typen flyktningar frå heimladet. Unge menn i vernepliktig alder var ikkje noko problem, dei kunne gå meir eller mindre rett inn i norske styrkar eller i handelsflåten. Men kva så med alle dei andre – og ikkje minst, med borna? Korleis skulle ein sikre dei tryggleik og skulegang, langt vekke heimanfrå?
Den 11. februar intervjua Norsk Tidend styraren ved Shaftesbury Hotel, som fortalde om kor utfordrande det hadde vore å ta imot den store flyktningstraumen frå heimlandet. Folka frå Lofoten hadde fått med seg ein del klede, men det var verre med dei som kom over frå Måløy. Nokre kom til og med utan sko eller skifte til småborna, så dei små var nokså ustelte då dei kom til London etter 11 døger. Men med hjelp av Christian Science Relief Fund og Womans Volontary Services hadde også ungane fått skikkelege kle å ha på seg.
Verre var det med den rå London-lufta og all trafikken, for ungar som var vande med ein heilt annan kvardag. Ein kunne ikkje berre sende ungane ut for å leike. 30 av ungane vart ein dag tekne med til Hyde Park for at dei skulle få springe av seg litt av den ubrukte energien, og dei hadde det storarta – men to av dei forsvann, og dei vart fyrst etter lang tids leiting funne igjen inne i ein butikk, der dei etter beste evne prøvde å få formidla at dei ville ha sjokolade. Det gjaldt å aktivisere ungane så godt som råd innandørs, men det var ikkje så enkelt, for ein hadde lite av leiker og høveleg lesestoff. I stovene på hotellet var det fullt, mest av born, konstaterte Norsk Tidend. «Det er søte norske unger, men de henger rundt omkring og ser ut til å kjede seg. Tre gutter i niårsalderen sitter og spiller kort, karslig slenges kortene i bordet – det er midt på formiddagen. Stuene er mange og koselige, på peisen brenner det lystig, men lyset er kunstig, alle vinduene er tilspikret. Vi forstår at de alle lengter usigelig etter å komme ut på landet ut til et sted hvor de kan få lys og luft.»
Til saman var det om lag 50 born i skulepliktig alder – av om lag 70 born totalt – som kom over frå Lofoten og Måløy, og det London-baserte Kyrkje- og utdanningsdepartementet arbeidde på høgtrykk for å skaffe heile gjengen undervisning. Opplæringa skulle skje etter den vanlege, norske grunnplanen, med den viktige skilnaden at alle skulle få lære engelsk, heilt frå 1. klasse. Den største vansken var å få fatt i norske lærebøker, men det var òg vanskeleg å finne eigna lokale. Dagny Rytter, som var lærar for borna i London, fortalde at dei mellom anna måtte ty til ledige statsrådskontor som klasserom. Då den norske skulen i London starta opp att etter nyttår, talde han berre sju elevar, men gruppa vart markant større etterkvart som nye, unge flyktningar kom til.
Ungane var spente når det kom nye elevar, fortalde Dagny Rytter. «Hvor var de fra? Var de kommet med skøyte? Var der mye snø hjemme? Det drysset med spørsmål, men det drysset også med svar; for de sist ankomne hadde lengtet etter en anledning til å fortelle alt det som man ikke kan snakke høyt om i Norge i dag.» På skulen kunne ein høyre all slags dialektar. Elevflokken var ueinsarta, også i alder, men dei fann kvarandre og hjelpte kvarandre så godt dei kunne i denne verdsbyen: «Riktig nok er London litt mer komplisert enn veiene i Reine eller Måløy, synes de. Men de fleste av dem bytter allikevel tog eller buss med forbløffende dyktighet eller sikkerhet.» (Norsk Tidend, 11. februar og 25. juli 1942).
Ein lang veg heim
Den 3. juni melde Norsk Tidend at staten hadde kjøpt eit norsk slott i Skottland, og det skulle no byggjast om til skule for størsteparten av dei norske borna som var komne over gjennom raida mot Svalbard, Lofoten og Måløy, eller på annan måte. Igjen konstaterte avisa at overgangen hadde vore stor, særleg for ungar som kom frå norske bygder og småbyar. Det hadde vore ein del sjukdom, noko som det vonleg vart mindre av når ungane kom vekk frå storbyens sotete gater og ut i den friske, landlege lufta. «Det kan vel tenkes at både de selv og andre de er kommet i berøring med, kan være brakt ut av likevekt på forskjellig vis gjennom krigen, hvis virkninger de har følt både hjemme under okkupasjonen, under reisen til England og i den tiden de har vært her i det fremmende landet. Det er klart at dette må virke uheldig på barnas utvikling i en alder hvor de mere enn noensinne trenger trygghet og ro.»
Journalisten og forfattaren Albert Henrik Mohn arbeidde i Norsk Tidend og i BBC. Sjølvaste 17. mai 1942 skreiv han om dei små landsmennene som hadde teke seg over til fridomen, mange av desse frå utpostar mot havet der det moderne jaget enno ikkje hadde nådd fram. No levde dei i London, med hundretals inntrykk; frå Buckingham Palace, frå parlamentet, frå all aktiviteten som gjekk føre seg på elva under Westministerbrua ... og så frå undergrunnen, med toga og dei rullande trappene på Piccadilly Underground.
«Det knytter seg forresten en liten historie til undergrunnen og til Leicester Square stasjon. Der er mange veier som fører til Rom, men der er bare en utgang fra Leicester Square som fører til Shaftesbury Hotel hvis man er åtte år og fra Måløy. Mange av disse barnene gikk til stadighet feil, inntil en av dem en dag fikk en lys idé. På det vanskelige punktet står der med klar barneskrift: Denne vegen heimatte.»
Ja, London sette nok avtrykk på dei små, norske flyktningane frå Måløy, men sanneleg sette også dei eit aldri så lite avtrykk etter seg i London. Visst fann dei vegen heimatte, sjølv om det enno skulle gå tre år før dei kom heim, heilt heim.
Flykta til England – men gløymde å seie frå heime
Norsk statsminister i perioden 1935 til 1945, Johan Nygaardsvold (1879–1952), skreiv fleire notat om opplevingane sine under eksilet i England. Notata vart redigert av son hans og gjeven ut nesten fire tiår etter krigen. Nygaardsvold skreiv følgjande om flyktningane som kom over frå Noreg:
«Ved siden av dem som kom i små båter eller skøyter, ble det foretatt «raids» som brakte flere hundre unge og gamle over til England. Det var især tre slike «raids» som brakte de fleste norske over til England. Det var «raidene» på Måløy, Svolvær og Reine. Alle sammen ... kom først i land i Skottland. Etter at den første eksaminasjon og undersøkelse var foretatt, ble de sendt sydover til London, og her måtte så den norske regjering ta seg av dem. ...
Til å begynne med var det vanskelig for de fleste å finne seg til rette i England. Særlig var det tilfelle for dem som var ført over ved de såkalte «raids». Da de gikk om bord på krigsskipene, som hadde foretatt «raidene», tenkte de visstnok lite over hva de egentlig gav seg ut på. Delvis hadde de fulgt med fordi de fryktet for represalier fra tyskernes side, og delvis fordi ankomsten av engelske krigsskip med engelske og norske soldater skapte en slik begeistring at enkeltes dømmekraft opphørte. Det ble fortalt at på et sted hadde en yngre kone tatt sitt lille barn og gått om bord uten å ta med klær eller andre nødvendige ting, og uten å huske på å legge igjen beskjed til mannen, som var borte på arbeid ikke svært langt fra heimen. Det sier seg selv at hun ble aldeles fortvilet når hun ute på Nordsjøen begynte å tenke over hvor vanvittig hun hadde handlet, men da var det for sent å angre. Hun måtte bli med til England.»
(Johan Nygaardsvold: Norge i krig. London 1940–1945. Tiden Norsk Forlag, 1983).
Frå «diktator» i Måløy til fange i England
Måløyraidet: ein siger med bismak
Engelske piratar, tysk heltemot – og hemn over jøssingane